Iraupen egoera (monumentu megalitikoa): Arrastoak baino ez

Th. palustris Schott Geof., 30-50(80) cm. (VII)VII-IX. Lezkadiak, ihitzak eta haltzadiak, lur lohitsuetan; 10-650 m. Itsasertza, haran atlantikoak eta tarteko mendiak: BB. Zirkunb. (40)

Ph. conectilis (Michaux) Watt [Thelypteris phegopteris (L.) Slosson] Geof., (10)15-40 cm. (VII)VIIIIX. Harkaitzak, hartxingadiak eta Nardus strictaren larreak, material silizeoen gainean, inguru heze eta freskoetan; Si; (1100)1550-1800 m. Pirinio mendiak eta iparraldeko mendien mendebaldeko muturra: BB. Zirkunb. (37)

O. limbosperma (All.) J. Holub [Thelypteris limbosperma (All.) H.P. Fuchs, Lastrea limbosperma (All.) J. Holub & Pouzar] Hemikript., 30-90 cm. (VII)VIII-IX. Leku itzaltsuak eta hezeak eragin atlantikoko aldeetan, silize-harrien edo garbitutako kareharrien gainean; 80-1200(1900) m. Haran atlantikoak eta iparraldeko mendiak: U; Pirinio mendiak, tartekoak eta hegoaldekoak: B. Zirkunb. (39)

S. pozoi (Lag.) Iwatsuki [Thelypteris pozoi (Lag.) C.V. Morton, Dryopteris africana (Desv.) C. Chr.] Geof., 15-40 cm. (V)VII-X(XII). Erreka eta ur-jauzien ertzak, inguru heze, ilun eta epeletan; 10-600 m. Itsasertza eta haran atlantikoak: B. Hainbat esk.: Europan Atl. (38)

• 1 Fronde bakunak, osoak; frondeen orria luzanga/lantzeolatua da, oinaldean bihotz-itxurakoa, belarritxo biribilekin, eta ertz osoa eta uhinduxea du (41) >> A. scolopendrium L. subsp. scolopendrium [Phyllitis scolopendrium (L.) Newman] Orein-mihia. Hemikript., 20-60 cm. VI-X. Toki ilun eta hezeak hainbat motatako basoetan, ezpondak, errekaguneak, leizeak, haitzuloak eta putzuak; 0-1400 m. Haran atlantikoak eta iparraldeko mendiak: U (A); tarteko eta hegoaldeko mendiak: U (B); arroak: B; Ebro Harana: BB. Med.-Atl.
• - Fronde pinatuak, edo bitan banatuak behintzat; hainbat eratako pinak #2

• 2 Fronde 1-pinatipartituak, gainetik ilegabeak eta azpitik palea orbelkara eta distiratsuz estaliak (42) >> A. ceterach L. subsp. ceterach [Ceterach officinarum Willd.] Xardin-belar horia. Hemikript., 5-15 cm. IV-XII. Harkaitz eta hormetako pitzadurak, gehienbat kare-haitzetan; 0-1400(1750) m. Ia lurralde osoa, Ebro Haraneko alderik gehienak izan ezik: A. Eur.
• - Frondeak hainbat modutara zatiturik egon daitezke, baina azpialdea ez dute palea orbelkaraz estalita #3

• 3 Orria dikotomikoki zatiturik dago, edo muturreko lakain bat besterik ez da (43,44) #4
• - Orri pinatizatitua (45,46) #5

• 4 Orria lakain erronboide bat baino ez da, edo 2-3 lakain erronbiko ditu (43) >> A. seelosii Leybold subsp. glabrum (Litard. & Maire) Rothm. [A. celtibericum Rivas Martínez] Hemikript., 3-10 cm. VI-IX. Harkaitz eguzkitsuetako pitzadurak eta zuloguneak, batez ere hegalkinetan; Ca; 650-1300 m. Tarteko eta hegoaldeko mendien mendebaldeko erdia: BB. Med. W.
• - Orriak lerro-itxurako 2-5 lakain ditu, zatibituak edo trifidoak (44) >> A. septentrionale (L.) Hoffm. subsp. septentrionale Hemikript., 5-15 cm. V-X. Granito eta hareharrizko harkaitzetako pitzadurak; Si; (100)450-2100 m. Iparraldeko mendiak: B; Pirinioak, tarteko eta hegoaldeko mendiak: BB. Zirkunb.

• 5 Orria behin pinatua da (45) #6
• - Orria bitan edo hirutan pinatua da (46) #9

• 6 Errakia eta orria zelula bakarreko guruin-ilez estalita daude (45) >> A. petrarchae (Guérin) DC. subsp. petrarchae Hemikript., 3-10(15) cm. II-IX. Harkaitz epeletako pitzadurak; Ca; 400650 m. Tarteko eta hegoaldeko mendiak: BB. Med. W.
• - Erraki eta orri ilegabeak #7

• 7 Pinak 1-4 cm luze dira, lantzeolatuak edo luzanga/lantzeolatuak, eta goiko ertzean belarritxoak dituzte (46) >> A. marinum L. Hemikript., 10-40 cm. III-X. Itsasertzeko labar eta hormetako pitzadurak; 0-100 m. Itsasertza: U. Med.-Atl.
• - Pinak 1 cm baino laburragoak, erdizirkularrak, arrautza-itxurakoak, angeluzuzenak edo luzanga/lantzeolatuak (47) #8

• 8 Txortena eta errakia gaztaina-kolore ilunekoak edo beltzak dira; pinak ia eseriak dira, moztuak, erdizirkularrak edo angeluzuzenak, asimetrikoak edo, inoizka, simetrikoak (47) >> A. trichomanes L. Xardin-belar beltza. Hemikript., 5-30 cm. (I)IV-X(XII).

A Pina simetrikoak, oxkardun/ebakiak, behekoak alabarda-itxurakoak (47a) >> subsp. pachyrachis (Christ) Lovis & Reichst. Harkaitzetako pitzadurak; Ca; 450-1150 m. Tarteko mendiak: B. Med.

• -  Pina asimetrikoak, osoak edo krenatuak, alabarda-itxurarik ez dutenak (47b,47c) >> B

B Errizomaren paleek 3 mm baino gehiago dituzte; pinak errakiari elkarzutik lotuta daude eta bata bestetik nahiko hurbil daude (47b) >> subsp. quadrivalens D.E. Meyer Hormak, harkaitzak eta hainbat baso-mota; 0-1850 m. Ia lurralde osoa, Ebro Haraneko alderik lehorrenak izan ezik: A. Subkosm.

• -  Errizomaren paleek 3 mm baino gutxiago dituzte; pinak errakiari zeharka lotuta daude eta bata bestetik nahiko urrun daude (47c) >> subsp. trichomanes Harkaitzetako pitzadurak; Si; 50-500(700) m. Haran atlantikoak eta iparraldeko mendiak: B. Subkosm.
• - Errakia berdea da, eta txortena ere bai, baina oinaldean gaztaina-kolore argia du; pina peziolulatuak, falka-itxurakoak, arrautza-itxurakoak, gehienetan simetrikoak (48) >> A. viride Hudson Xardin-belar berdea. Hemikript., 5-20 cm. VI-X. Gerizpeko harkaitzetako pitzadurak eta erlaitzak, ia beti kare-haitzetan, inoizka silize-haitzetan; (550)800-2100 m. Pirinioak eta iparraldeko mendiak: U; tarteko eta hegoaldeko mendiak: B. Zirkunb.

• 9 Orri obatu/triangeluarra; beheko pinak erdikoak baino handiagoak dira; txortena orria bezain luzea da gutxienez (50,51) #10
• - Orri lantzeolatua edo luzanga/lantzeolatua; beheko pinak erdikoak baino txikiagoak dira; txortena orria baino laburragoa da (52,53) #12

• 10 Txortena berdea da osorik, edo bestela oinaldean gaztaina-kolorekoa da; frondeak 10(15) cm baino laburragoak dira; indusioek ertz ziliodun/zirrindaduna dute (49) >> A. ruta-muraria L. subsp. ruta-muraria Iturri-belar zuria, horma-erruda. Hemikript., 3-10(15) cm. I-XII. Horma eta harkaitzetako arrailadurak, gehienetan material karetsuen gainean; 0-2150 m. Ia lurralde osoa, Ebro Haraneko alderik lehorrenak izan ezik: A. Zirkunb.
• - Gaztaina-kolore iluneko txortena; frondeak 10-40 cm luze dira; indusioek ertz osoa dute (50,51) #11

• 11 Pina buztandunak, behekoak eta erdikoak puntarantz okertuak; pinulak lerro-itxurakoak, arrautza-itxurakoak edo tartekoak dira (50) >> A. onopteris L. Garaizka beltza, iturri-belar beltza. Hemikript., 15-40 cm. VI-XII. Toki harritsuak beheko basoetan, eremu erabat atlantikoetan; 0-500 m. Itsasertza eta haran atlantikoak: U. Med.-Atl.
• - Buztanik gabeko pinak, ez oso okerrak; pinulak arrautza-itxurakoak, falka-itxurakoak edo tartekoak dira (51) >> A. adiantum-nigrum L. Garaizka beltza, iturri-belar beltza. Hemikript., (10)15-40 cm. VI-XII. Harkaitzak, hormak, baso harritsuak eta ezpondak, leku itzaletan, hainbat substratu motaren gainean; 0-1550 m. Ia lurralde osoa, Ebro Haraneko alderik lehorrenak izan ezik: U. Eur.

• 12 Mintz-antzeko orria, lantzeolatu estua, zabal baino 5 aldiz luzeagoa gutxienez; oinaldeko pinak erdialdekoak baino askoz laburragoak dira, luzeenek 1,5 cm baino gutxiago dituzte; txortena orriaren erdia baino laburragoa da; soroak pinulen nerbio nagusien ondoan daude (52) >> A. fontanum (L.) Bernh.[A. halleri (Roth) DC.] Hemikript., 5,20 cm. V-X. Harkaitzetako arrailadurak, gerizpe epeletan; Ca; 600-1200(1850) m. Tarteko eta hegoaldeko mendien ekialdeko erdia: U (B). Orof. Med. W.
• - Orri gutxi-asko larrukara, lantzeolatu zabala, zabal baino 2-5 aldiz luzeagoa; oinaldeko pinak ez dira erdikoak baino askoz laburragoak, luzeenek 1,5 cm baino gehiago dituzte; txortena, eskuarki, orriaren erdia baino luzeagoa da; soroak pinulen ertzen ondoan daude (53) >> A. billotii F.W. Schultz Hemikript., 10-30 cm. II-X. Harkaitz eta hormetako pitzadurak, eragin atlantikoko inguruneetan; Si. 0-850 m. Haran atlantikoak eta iparraldeko mendiak: B. Med.-Atl.

HIBRIDOAK: A. fontanum x A. ruta-muraria subsp. ruta-muraria (A. x recoderi Aizpuru & Catalán).

• 1 Soro luzangak, makurrak, indusio iraunkorrarekin; espora papiladunak (54) >> A. filix-femina (L.) Roth Geof., 30-150 cm. V-XI. Mota guztietako baso eta zuhaizti heze eta itzaltsuetan, batez ere substratu azidoetan; 0-2000 m. Iparreko erdia: A. Hainbat esk.: Erreinu Holartikoa.
• - Soro biribilak, indusio errudimentario edo galkorrarekin, are indusiorik gabe; espora gandordun/saretuak (57) >> A. distentifolium Tausch ex Opiz Geof., 30-100 cm. VII-IX. Harritza silizeo freskoak edo lur deskaltzifikatuak; 1700-2300 m. Pirinio mendiak: B. Zirkunb.

• 1 Errakia eta orriaren azpialdea guruingabeak dira edo guruin eseri irisaturen batzuk dituzte; oinaldeko pinak ia besteak bezain luzeak dira; oinaldeko bigarren pina-parea gehienetan eseria da, lehenengo parea baino nabarmen txikiagoa (58) >> G. dryopteris (L.) Newman Geof., 15-40 cm. VI-IX. Baso ilun eta hezeetan bizi da, errizoma lurrustel azpian duela, eta harritza edo harkaitzetako arrailaduretan; 8502400 m. Pirinioak, iparraldeko eta tarteko mendiak: B. Zirkunb.
• - Errakiak eta orri-azpiak glandula horixka pedikulatu asko dituzte; oinaldeko pinak besteak baino laburragoak dira; oinaldeko bigarren pina-parea gehienetan txortenduna da, lehenengoa baino txikixeagoa (59) >> G. robertianum (Hoffm.) Newman Geof., 20-50 cm. VI-VIII. Mendietan, kareharrizko harritza eta harkaitzetako arrailaduretan; (600)1000-2000 m. Pirinioak eta iparraldeko mendiak: B; hegoaldeko mendiak: BB. Hainbat esk.: Erreinu Holartikoa.

• 1 Orria ia pentagonala da; oinaldeko bi pinak besteak baino luzeagoak dira, orriaren puntarantz okertuak; errizoma luzea; errizomatik fronde bakartiak sortzen dira (60) >> C. montana (Lam.) Desv. Geof., 5-40 cm. VII-VIII. Baso, harkaitz eta harritza ± hezeak; 16002200 m. Pirinio mendiak: BB. Zirkunb.
• - Orri lantzeolatua edo obatu/lantzeolatua; oinaldeko pinak errakian gorago dauden beste batzuk baino laburragoak dira; errizoma laburra; errizomatik frondeak sortaka edo elkarren ondoan sortzen dira (64) #2

• 2 Espora zimurtsu eta bikordunak (61) >> C. dickieana R. Sim Geof., 5-35 cm. IV-VIII. Haitz eta hormetako pitzadurak eta ezpondak, leku ± hezeetan; 300-1500 m. Hego-mendebaldeko muturrean aurkitu izan da, ziur asko eremu zabalagoa du: BB. Hainbat esk.: ipar hemisferioa eta Hego Amerika.
• - Espora arantzadunak (62,63) #3

• 3 Esporek arantza arolak dituzte (62) >> C. diaphana (Bory) Blasdell [C. viridula (Desv.) Desv.] Geof., 5-40 cm. IV-XII. Ezpondak eta harkaitzetako arrailadurak toki heze eta ilunetan; 0-400 m. Haran atlantikoak: BB. Hainbat esk.: bi hemisferioetako eskualde epelak eta tropikalak.
• - Esporek arantza konikoak dituzte (63) #4

• 4 Orriaren azken mailako lakainak arrautza-itxurakoak edo luzangak dira, ertzean hortz zorrotzak edo kamutsak dituzte, batzuetan zertxobait muxarratuak, eta nerbioak hortz-puntetaraino iristen zaizkie, edo muxarraduretaraino, halakorik dagoenean (64) >> C. fragilis (L.) Bernh Geof., 5-45 cm. VI-XI. Harkaitzetako pitzadurak, blokeen oinak, ezpondak, itzalpean; 200-2400 m. Lurraldeko mendiak: U; haran atlantikoak: B. Subkosm.
• - Orriaren azken mailako lakainak linealak edo angeluzuzenak dira, ertz paraleloak dituzte, eta punta gehienetan muxarratua, eta nerbioak muxarraduretan amaitzen zaizkie (65) >> C. alpina (Lam.) Desv. Geof., 5-25 cm. VII-IX. Kare-harritzak eta harkaitzetako pitzadurak; 2000-2500 m. Pirinio mendiak: BB. Orof. Eur.

• 1 Orri 1-pinatua (67) >> P. lonchitis (L.) Roth Hemikript., 15-30(50) cm. VI-X. Lapiazetako arrailadurak, erlaitz karstikoak eta kare-harkaitz itzaltsuak, klima fresko eta hezeko leku elurtsuetan; (850)1100-2000 m. Pirinioak eta iparraldeko mendiak: B; tarteko mendiak: BB. Zirkunb.
• - Orri 2(3)-pinatua (69,70) #2

• 2 Pinula dekurrenteak, peziolulurik gabe; pinulen bi alboek oinaldean angelu zorrotza egiten dute; lehenengo pinula akroskopikoa besteak baino nabarmen handiagoa da; oinaldeko pinak orriaren alde zabalean daudenak baino askoz laburragoak dira (69) >> P. aculeatum (L.) Roth Hemikript., 40-80 cm. V-X. Baso freskoak eta lapiazetako arrailadurak; Ca; 0-2000 m. Haran atlantikoak eta lurraldeko mendiak: U. Eur.
• - Pinulak ez dira dekurrenteak eta badute peziolulua; pinulen bi alboek oinaldean angelu kamutsa egiten dute; lehenengo pinula akroskopikoa tamainaz besteen antzekoa da; oinaldeko pinulak orriaren alde zabalean daudenak baino laburxeagoak dira (70) >> P. setiferum (Forsskål) Woynar Hemikript., 40-80 cm. V-X. Leku itzaltsu eta freskoak, gehienetan baso hostozabalak; 0-1550 m. Haran atlantikoak, Pirinioak, iparraldeko eta tarteko mendiak: A (U); hegoaldeko mendiak: U; arroak: B. Eur.

HIBRIDOAK: P. aculeatum x P. lonchitis [P. x illyricum (Borbás) Hahne]; P. aculeatum x P. setiferum [P. x bicknellii (Christ) Hahne]

C. falcatum (L. fil.) C. Presl [Polystichum falcatum (L. fil.) Diels] Hemikript., 20-60 cm. IX-II. Behealde epel eta ilunetan bertakoturik; 0-150 m. Itsasertza: BB. Sarr.: Asiako hego-ekialdea eta Makaronesia. (66)

• 1 Lantza-itxurako orria, 2-pinatua; oinaldeko pinak simetrikoak dira, eta haien pinula basiskopikoak eta akroskopikoak tamainaz antzekoak (71) #2
• - Orria triangeluarra, lantza-itxurakoa edo tartekoa da, eta 3(4)-pinatua, oinaldeko pinetako lehen lakainetan behinik behin; oinaldeko pinak simetrikoak edo asimetrikoak dira eta haien lehen pinula basiskopikoa lehen pinula akroskopikoa baino handiagoa da (72) #5

• 2 Txortenak eta errakiak palea asko dituzte; palea gehienak harikarak dira, gaztaina-kolore ilunekoak, gorrixkak edo tartekoak; pinulen alboak paraleloak dira, osoak edo gingil angeluzuzenetan zatituak; indusio zurruna, heldu ahala zimurtzen ez dena (71) >> D. affinis (Lowe) Fraser-Jenkins Iratze arra. Hemikript., 35-100(150) cm. VI-X.

A Pinulen alboak gingil angeluzuzenetan zatiturik daude (71a) >> subsp. borreri (Newman) Fraser-Jenkins Baso freskoak, batez ere kare-substratuetan; 50-1500 m. Ipar-erdialdeko haran eta mendiak: U. Eur.

• -  Pinulen alboek ez dute gingil nabarmenik >> B

B Pinulek puntan hortz gutxi dituzte, zorrotzak eta orriaren puntarantz okertuak (71b) >> subsp. affinis Pagadiak, hariztiak eta hostozabalen baso mistoak, lur azidoetan; 0-1900 m. Ipar-erdialdeko haran eta mendiak: U (A). Eur.

• -  Pinulek puntan hortz asko dituzte, kamutsak eta abaniko-eran jarriak (71c) >> subsp. cambrensis Fraser-Jenkins [D. affinis subsp. stillupensis Fraser-Jenkins] Hostozabalen baso bakanduak eta higakin silizeoak; 1000-1200 m. Pirinioak eta iparraldeko mendiak: B. Eur.
• - Txortenak oinaldean soilik ditu paleak; errakiko palea gehienak lantzaitxurakoak eta argiak dira; pinulen alboak apur bat okertzen dira eta puntan bat egiten dute; pinula gingildunak, gingil zorrotz edo kamutsekin; indusio zurruna, edo heldu ahala zimurtzen den indusio biguna (73, 74) #3

• 3 Erraki eta orri guruindunak (73) >> D. submontana (Fraser-Jenkins & Jermy) Fraser-Jenkins [D. villarii auct.] Hemikript., 15-40(60) cm. VII-IX. Lapiazetako eta kare-harkaitzetako arrailadurak, klima heze eta elurte ugariko aldeetan; 1400-2200 m. Pirinioak eta iparraldeko mendiak: BB. Orof. Eur.
• - Guruin gabeko errakia eta orria #4

• 4 Pinulek puntan hortz zorrotzak dituzte; indusio biguna, guruingabea (74) >> D. filix-mas (L.) Schott Iratze arra. Hemikript., 40-100(150) cm. VII-X. Labar-oinetako basoak, pagadiak eta harri arteko arrailadurak, klima freskoko aldeetan; (150)500-1600 m. Lurraldeko mendiak: U. Hainbat esk.: Erreinu Holartikoa eta Hego Amerika.
• - Pinulek hortz kamutsak dituzte; indusio zurruna, ertzean guruinak dituena gehienetan (75) >> D. oreades Fomin Hemikript., 30-60(80) cm. VII-IX. Hartxingadiak eta haitzak, mendialde lainotsuetan; Si; (550)1000-2000 m. Haran atlantikoak: BB; Pirinio mendiak: B. Orof. Eur.

• 5 Erraki eta orri guruindunak (73) >> D. submontana (Fraser-Jenkins & Jermy) Fraser-Jenkins [Ikusi oharrak gorago]
• - Guruin gabeko errakia eta orria #6

• 6 Txorten zurruna, gorrixka; guruindun indusioa (76) >> D. aemula (Aiton) O. Kuntze Hemikript., 20-50 cm. VI-XI. Baso ilunak eta troketako harritza silizeoak, eragin atlantikoko lekuetan; 50-900 m. Itsasertza eta haran atlantioak: B; iparraldeko mendiak: BB. Atl.
• - Txorten biguna, argia; guruin gabeko indusioa #7

• 7 Orri triangeluar estua; txortenak palea argiak ditu, erdian zerrenda ilunik ez dutenak; lehen pinula basiskopikoak bikotekide akroskopikoak baino handixeagoak dira (77) >> D. carthusiana (Vill.) H.P. Fuchs Hemikript., 40-60 cm. V-IX. Baso zingiratsuak eta hezegune argi-itzalak; 0-1000 m. Itsasertza, haran atlantikoak eta tarteko mendiak: BB. Zirkunb.
• - Orri triangeluarra; palea argiak edo ilunak, erdian luzetara zerrenda iluna dutenak, gehienetan; lehen pinula basiskopikoak bikotekide akroskopikoak baino nabarmen luzeagoak dira (78) #8

• 8 Palea estuak, obatu/lantzeolatuak, erdian zerrenda iluna dutenak; azken lakainak angeluzuzenak dira eta ez dute igitai-itxurarik; orri berde iluna (78) >> D. dilatata (Hoffm.) A. Gray Hemikript., 40-80(100) cm. V-X. Hostozabalen baso freskoak, batez ere pagadiak, itzalpeko harkaitzetako arrailadurak, eta harritzak; 0-1800 m. Haran atlantikoak eta lurraldeko mendiak: U. Eur.
• - Palea zabalak, arrautza-itxurakoak, erdiko zerrenda ilunarekin edo halakorik gabe; azken lakainak igitai-itxurakoak eta puntazorrotzak dira; orri berde argia (79) >> D. expansa (C. Presl) Fraser-Jenkins & Jermy [D. assimilis S. Walker] Hemikript., 40-80 cm. VI-X. Baso freskoak eta higakin silizeoak mendi ertainetan; 1000-1900 m. Pirinio mendiak: B. Zirkunb.

• B. spicant (L.) Roth Orrazi-iratzea. Hemikript., 20-50(70) cm. (VI)VII-X. Baso hostoerorkorrak eta haien ordezko sastrakadiak, lur azidoetan; Si; 0-1900 m. Haran atlantikoak eta iparraldeko mendiak: A; Pirinioak, tarteko eta hegoaldeko mendiak: U. Zirkunb. (80)