Monumentu megalitiko motak
Trikuharria
Trikuharria hilobia da, hildakoen gorpuak jaso eta babesteko eraikitako egitura. Harri handiz osatutako kamara da bere funts nagusia; zutikako harlauza batzuk osatzen dituzte kamararen hormak eta gainean estalki moduan ezarritako beste batek (gehienetan bakarra da, baina bat baino gehiago ere izan daitezke) ixten du kamara. Egitura hori zoruan partzialki sartua egoten da, eta harri xeheagoz eratutako tumulu batek inguratzen du. Badira hainbat aldera egiturari dagokionean, baina Euskal Herrian aipatutakoa da ugariena. Gutxi dira ordea gaur egun arte osorik iraun dutenak eta zaila izaten da batzuetan antzematen ere monumentuaren izaera trikuharria dela.
Duela 7000 eta 4000 urte artekoak dira gehienak (Neolitiko amaiera / Kalkolitikoa). Ugaria da Euskal Herrian, eta baita Europako mendebalde osoan eta munduko beste hainbat bazterretan ere, baina ez dago berdin banatuta herrialde guztietan eta bere itxura ere ez da berdina leku guztietan. Ekialdean ugariagoak dira mendebaldean baino, esaterako, eta landuagoak, monumentalagoak nekazal eremuetan mendialdean baino.
Harrespila
Harrespila hilobia da gehienetan, eta lurrean sartutako zutikako harriz osatutako eremu borobil batek eratzen du bere ageriko egitura. Eremu horren erdian harriz eratutako zista edo kamara txiki batek jasotzen ditu hildakoen gorpuen errautsak. "Cromlech" esaten den monumentu bera da eta "mairu-baratz" ere esaten zaio Euskal Herriko zenbait eskualdetan. Neurriak oso aldakorrak dira eta, ondorioz, harrespila osatzen duten harri kopurua ere bai.
Ez dago trikuharria bezainbeste zabalduta geografikoki eta bere itxura ere aldatu egiten da batetik bestera. Euskal Herrian nahiko ugariak dira esaterako Ekialdean, Pirinio aldean bereziki, eta oso urria Mendebaldean (eta neurri txikiagokoak gainera). Oso gutxi dira Oria ibaiaren mendebaldean aurkitutakoak.
Gehienak duela 4.500 eta 3000 urte artekoak dira (Brontze Haroa).
Azken urteotan mendietako larreak berritzen eta basogintza lanetan erabilitako makineria handiak harrisku berriak ekarri dituzte monumentu hauen iraupenerako, erraz gelditzen baitira belar, sasi edo iratzearen azpian ezkutatuta.
Zutarria
Zutarriak lurrean sartu eta zutitutako harriak dira, normalean zabal baino luzeagoak. Ematen du batzuetan bereiziki giza itxura irudikatzen duten harriak bilatu direla helburu horretarako, beste batzuetan zertxobait eraldatuta egon daitezke asmo horrekin, eta kasurik interesgarrienetan, giza itxura hori emateko landuta egon daitezke.
Gehienetan bakarrik ageri dira, baina batzuetan monumentu konplexuago baten osagai ere badira, edo beste batzuetatik gertu kokatuta egon daiteke. Denboraren poderioz asko eta asko lurrean etzanda gelditzen dira eta ez da batzuetan erraza izaten erabakitzen zutarriak diren ala berez hala gelditutako haitzak baino ez diren. Halakoetan harria zutituta egon zeneko zuloa bilatzen da, zutik eusteko harriz osatuta egon daitekeena. Bestetan oker-oker eginda egon daiteke, edo bizpahiru puskatan hautsita, oina oraindik lurrean sartuta duela.
Azken aldian hainbat zutarri, indusketa lanak egin ondoren, zutituta jarri dira, izan zirenaren erakusgarri.
Tumulua
Tumulua funtsean harri pila moduan eratutako hilobia baino da, eta horren ondorioz beste hainbat xederekin eratutako harri pilekin nahasi daiteke. Soroak garbitzean kendutako harriekin eratutako harri pilak izan daitezke batzuetan (gazteleraz "morcuero" esaten zaio), beste eraikin baten utzitako kondarrek utzitako arrastoa izan daiteke, ehiza postu moduan erabilitako ezkutalekua... baina bada trikuharriaren ohiko osagaia ere eta gerta liteke bere kamara osatzen zuten harlauzak galduta gelditutako trikuharri baten hondarra izatea ere.
Nolanahi oso neurri desberdinetakoak dira, eta itxura ere zertxobait alda daiteke; batzuetan, esaterako, erdigunean sakonune nabarmenarekin ageri dira. Batzuetan tumulu hauek multzoka ageri dira; halakoetan eremu tumularra deritzo monumentu multzoari.
Zista
Harrizko arlauzaz osatutako kamara da funtsean zista, tumulurik gabea, eta hilobia eratzeko sortua izaten da. Trikuharri eta harrespilen osagaria ere bada harrizko kamara bat, eta zalantzazkoa izan daiteke horregatik monumentuaren izaera, gerta daiteelako trikuharriaren tumulua edo harrespilaren zutarriak desagertua egotea, baina normalean trikuharriaren kamara neurriz handiagoa izaten da.
Etxola hondoa
Ez dago argi oraindik elementu hauen izaera, baina ez dira hilobiak. Jarduera jakinekin lotutako hondakin pilaketak direla ematen du. Nolanahi, isuri nabarmena dute zoruetan eratutako lur pila baten itxura izaten dute gehienetan. Aralar aldean leku askotan atzeman daitezke.
Eremu tumularra
Han-hemenka sakabanatutako tumuluek eratzen duten multzoa da eremu tumularra. Tumulu hauek ez dira handiak izaten, 3 eta 5 metro arteko diametroa eta metro-erdi bat altueran, gehienetan. Kopuruari dagokionean zenbakia oso aldagarri da, baina 15 baino gehiago ere izan daitezke multzo berean.
